Tiho i beživotno mjesto: Kako zapravo miriše svemir?
26.05.2025. | 07:47Svemir možda djeluje kao tiho i beživotno mjesto, ali ako biste mogli da pomirišete njegove planete, oblake gasova i zvjezdanu prašinu, naišli biste na cijeli spektar poznatih i neugodnih mirisa.
Od sumpora i amonijaka do uljne pare i spaljenog metala, naučnici danas doslovno “njuškaju” po svemiru kako bi bolje razumjeli njegov sastav a možda čak i pronašli tragove života.
Kanadski astronaut Dejvid Seint-Žak nije jedini koji se nakon svemirske šetnje vratio u modul sa nečim zanimljivim na opremi: “mirisom svemira”.
Astronauti su ga opisivali kao spoj spaljenog mesa, baruta i rastopljene plastike. Neki tvrde da podsjeća na zavarivanje metala, drugi na ozon nakon oluje. Ali, šta to tačno miriše i zašto?
Za Marinu Barcenilu, naučnicu i astrobiologa sa Univerziteta Vestminster u Londonu, pitanje “kako miriše svemir?” postalo je lična opsesija. Danas u laboratoriji rekonstruiše mirise planeta i zvjezdanih sistema, a njene formule deo su nove izložbe u londonskom Prirodnjačkom muzeju.
Na primjer, Jupiter, najveća planeta Sunčevog sistema, miriše kao “otrovni marcipan”, kaže Barcenila. Njegov gornji sloj čine kristali amonijaka koji podsjećaju na mačiji urin. Dublji slojevi sadrže amonijum sulfid – kombinaciju amonijaka i sumpora koja smrdi na trula jaja.
Tu su i organski molekuli sa mirisom nafte, pa čak i bijelog luka. Sve skupa?
“Kao bomba mirisa iz pakla”, kaže Barcenila.
Saturnov mjesec Titan s druge strane vjeroatno miriše na bademe, benzin i pokvarenu ribu, dok gasoviti div HD 189733 b, udaljen 64 svjetlosne godine, navodno smrdi na trula jaja.
Helen Šarman, prva britanska astronautkinja, prisjetila se svog boravka na sovjetskoj letjelici Mir 1991. godine.
“U mikrogravitaciji se mirisi gotovo i ne šire. Da biste nešto osjetili, morali ste doslovno da gurnete nos u vrećicu sa hranom”, rekla je.
Ipak, nakon svemirske šetnje jedno je ipak bilo neizbježno – miris metala.
Objašnjenje? Mogući uzrok je atomski kiseonik koji se lijepi za svemirska odijela i alate. Kada se vrate u unutrašnjost i dođu u kontakt s molekularnim kiseonikom, nastaje ozon – spoj poznat po oštrom mirisu koji osjećamo nakon nevremena praćenog grmljavinom.
U međuzvijezdanom prostoru plutaju molekuli nastali eksplozijama umirućih zvijezda, poput policikličnih aromatskih ugljikovodonika (PAH), koje nalazimo i u izgaranjem stvorenim dimovima na Zemlji.
Ti spojevi mogu mirisati na gorivo, bitumen, pa čak i na spaljenu hranu. Njihova prisutnost nije samo stvar olfaktornih doživljaja – oni su i temelj za nastanak novih planeta i kometa.
U srcu Mliječne staze, u oblaku gasa Sagittarius B2, naučnici su detektovali molekule poput etanola, metanola, acetona i etilen-glikola – sve one koje na Zemlji koristimo kao antifriz ili industrijske hemikalije. Iako popularna tvrdnja da centar naše galaksije miriše na maline nije sasvim tačna, istina je da se tamo nalazi etil-format – spoj koji se povezuje sa ukusom, ali i mirisom raznih voćki i lakova za nokte.
Jedan od najuzbudljivijih trenutaka stigao je kada je NASA-in svemirski teleskop James Webb (JWST) 2023. godine u atmosferi egzoplaneta K2-18b, udaljenog 120 svjetlosnih godina, detektovao molekul dimetil-sulfida (DMS) – istu onu koja na Zemlji dolazi iz okeana i proizvode je fitoplanktoni.
Ako se potvrdi da dolazi iz biološkog izvora, to bi bio jedan od najsnažnijih dokaza postojanja vanzemaljskog života.
“Ovo je tek početak. Ako K2-18b ima okean, a DMS dolazi iz njega, tada bi tamo mogla da postoji neka vrsta morskog života”, rekao je astrofizičar Subhajit Sarkar sa Univerziteta u Kardifu.
Ipak, nakon svih kosmičkih mirisa, najposebniji ostaje – onaj zemaljski.
Kada se Helen Šarman 1991. vratila iz svemira, kapsula je sletjela na stepsku vegetaciju u Kazahstanu.
“Kada smo otvorili vrata, osjetila sam miris svježe zgnječenog pelina i zemlje. Bio je to najlepši miris koji sam ikada osjetila”, rekla je, piše “BBC”, prenosi “b92”.
